Onze Aalbeekse geschiedschrijver Edwin Verheijen heeft weer een interessant artikel geschreven over Aalbeek. Deze keer gaat het over herkomst, maar ook de veranderingen en teloorgang van straat en veldnamen. Benieuwd naar de herkomst van verschillende straten, maar ook naar de naam Aalbeek? Weet je waarom de Provinciale weg naar Schimmert in de 16e eeuw de Trichterweg heette?
Hieronder kun je het eerste hoofdstuk lezen van het artikel “Veldnamen toen en nu”, een inventarisatie van toponiemen rond Aalbeek. Wil je direct het hele artikel lezen? Dat kan ook! Klik dan hier.
Veldnamen toen en nu
Een inventarisatie van toponiemen rond Aalbeek
De meeste namen van de velden en landwegen rond Aalbeek zijn ontstaan in de middeleeuwen. Sommige daarvan hebben betrekking op de hoogteverschillen in het landschap. Voorbeelden uit deze categorie zijn op de Berg, in de Aalbekerdelle, en Helle. Andere veldnamen hebben een verband met de situatie rond de ontginning van het land. Deze geven ons een beeld van de vroegste periode van de nederzetting. Dit speelt onder meer voor de Kaalstreek, de Vloedgraafen voor de naam Aalbeek zelf. Een derde groep van oude veldnamen is niet zo eenvoudig te verklaren, bijvoorbeeld de Scherpenbeken het Putterveld. Natuurlijk zijn ook veel oude toponiemen in onbruik geraakt en vergeten. Daaronder streeknamen als aan de Groenen Poel (opgedroogd), namen van akkers als de Verloren Morgen (vergeten), en wegen als de Lotteringerweg (ondergeploegd).
1. Inleiding
Binnen een agrarische gemeenschap als Aalbeek waren vele tientallen veldnamen in gebruik. De vaak kleine percelen lagen verspreid rond de buurtschap. Om de akkers aan te duiden waren veldnamen onmisbaar. Na de komst van het kadaster begin 19e eeuw, waren veldnamen niet meer noodzakelijk voor de lokalisatie. Toch bleven ze nog lang in gebruik bij de bevolking. Als gevolg van de mechanisatie van de landbouw in de 20e eeuw waren minder arbeiders nodig op het land. Daardoor ging de wijdverbreide kennis van veldnamen drastisch achteruit. Door de ruilverkavelingen verdween vervolgens de versnipperde ligging van de akkers en daarmee feitelijk ook een heel arsenaal veldnamen. Met name die van kleinere gebieden zijn verloren gegaan.
In deze inventarisatie gaan we na hoe dat voor Aalbeek uitpakte, aan de hand van verschillende oude schriftelijke en cartografische bronnen. Voor de huidige stand van zaken gingen we te rade bij de oudste generatie Aalbekenaren: Bèr Janssen, Funs Schaapkens en Toine Verheijen. Voor veldnamen tussen Arensgenhout en Aalbeek konden we terecht bij Roger Crombag. Uit een vergelijking van hun informatie met oudere bronnen blijkt inderdaad dat vooral benamingen van kleinere gebieden het moeilijk hebben te overleven. Zeker als het gaat om aanduidingen van elementen in het landschap die er nu niet meer zijn. Dat overkwam bijvoorbeeld de Groenen Poel, die ooit aan de Bosscherweg heeft gelegen. Die poel droogde kennelijk op, want in de 18e eeuw verbasterde de naam tot Groenen Paal. In de 19e eeuw raakte deze in onbruik.
Ook zien we dat benamingen enigszins van plaats verschuiven. Zo werd met de Kaalstreek, die tussen de bebouwde kommen van Aalbeek en Hulsberg ligt, oorspronkelijk enkel het gebied ten westen van de Aalbekerweg (richting Arensgenhout) aangeduid. Ten oosten van deze weg lag indertijd het Felisveld. In de 20e eeuw is de Kaalstreek de Aalbekerweg deels ‘overgestoken’. Het Felisveld heeft daarbij plaats gemaakt. Die naam wordt niet meer gebezigd.
De namen van wegen worden tegenwoordig officieel vastgelegd met een besluit van de gemeente. Tot de 20e eeuw had een weg de naam die de volksmond eraan gaf. Zo heette de huidige Provinciale weg naar Schimmert in de 16e eeuw de Trichterweg. Dit was immers de weg naar Maastricht. Het deel dat langs de huidige Membredehof omhoog voert, werd Trichtergats genoemd. Later, na de komst van de paters Jezuïten eind 19e eeuw, werd dat de Patersgats, zie afb. 1. Het is te verwachten dat ook die naam uit het collectieve geheugen zal verdwijnen, want niet officieel vastgelegd. En de laatste paters vertrokken al een halve eeuw geleden.
Afb. 1 De Provinciale weg naar Schimmert. Links als Trichtergats rond 1890, rechts als Patersgats rond1935. (Foto’s: archief buurtvereniging)
Van de huidige verharde wegen in Aalbeek heeft alleen de Bosscherweg zijn oorspronkelijke, middeleeuwse naam behouden. De herkomst van de naam is helder: dit was de weg naar het Ravensbosch. Tot circa 1900 liep de weg helemaal door tot in dat bos, tot aan de bron van de Strabeek. Sindsdien houdt de Bosscherweg op bij de Diepestraat in Arensgenhout.
De naam van een weg wordt soms door zijn bestemming gegeven. Zo loopt de Houtergats door de Kaalstreek naar Genhout (Arensgenhout). Maar vanuit Genhout bezien, is dat de Aalbekerdelweg: de weg die de akkers in de Aalbekerdel ontsluit. Inmiddels heeft Genhout de strijd gewonnen: officieel is dit nu de Aalbekerdelweg. De originele naam van deze landweg was overigens de Molensteeg.
De verklaring van oude straatnamen en veldnamen vereist naast lokale heemkundige kennis ook naamkundige en landschapshistorische kennis. Dit is een interessante tak van sport, maar die kan ook uitlopen in speculaties . Wie of wat was Felis in de Felisgats? Gaat dat terug op een Romeins, Germaans of Keltisch woord, of gewoon op een persoonsnaam? Naar welk puntig landschapselement is de Scherpenbek vernoemd? Zelfs als we de originele betekenis van zo’n benaming kennen, is het soms lastig om te begrijpen waarom juist die straat of dat veld zo heette. Neem de Panhuisweg, dat is de veldweg die min of meer evenwijdig aan de Aalbekerweg loopt. Die werd al in de middeleeuwen zo genoemd. Een panhuis is de oude term voor een brouwerij: een huis met een (bier)pan. Maar waar stond die brouwerij? Was dit de weg naar het Panhuys in Wijnandsrade (aan de vijver)? Zo ja, waarom was dat dan niet de kortste weg daarnaartoe? Stond de brouwerij wellicht in Hulsberg of in Aalbeek? Er werd zeker bier gebrouwen in die dorpen, maar een Panhuys had een formele status en daarvan is vooralsnog geen middeleeuws document bekend.
Benieuwd naar het hele artikel? Klik hier!